سِرّ من :یعنی اسرار نهفته در درون انسان.

سِرّ من از نالهْ من دور نیست : اسرار درون انسان را مى‏توان شناخت.

لیک چشم و گوش را آن نور نیست: یعنی چشم وگوش به عنوان ابزار شناخت باید از نورانیت لازم برخوردار باشد تا آدمی توانایی شناخت اسرار نهانی خود را پیدا کند.

جان:همان روح انسان است که بر تن تسلط دارد و اگر نباشد، از تن هیچ کاری بر نیاید.

تن ز جان و جان زتن مستور نیست : جان و تن، هر دو، یکدیگر را درک می‌کنند.

لیک کس را دید جان دستور نیست: اما آن‌چه دیده می‌شود، تن است. جان که جوهر مجرد است، با چشم دیده نمی‌شود. چشم و گوش ظاهری، نالهْ نی یا انسان کامل را می‌شنود، اما راز نی و انسان کامل را در نمی‌یابد. و تا زمانی که انسان اسیر زندگی مادی است اجازه دیدن ِ « جان » و ادراک آن سر را ندارد ، نزدیک بدین معنى است:

اگر تُرکست و تاجیکست بدو این بنده نزدیکست             چو جان با تن و لیکن تن نبیند هیچ مرجان را

و اشاره دارد به آی? شریف?:« وَیَسئَلونک عن الروح، قل الرُّوحُ مِن امر ِربّی» : یعنی از تو پیرامون «روح» می پرسند، بگو از عالم امر پروردگار است .[1]

باد: یعنی نفس که در نى مى‏دمند و نیز مطلق هوا زیرا باد هواى متحرک است.

نیست: در مصراع اول فعل منفى است و در مصراع دوم بمعنى معدوم ونابود است.

حریف: همکار ، رفیق و دوست.

پرده: در موسیقى عبارت است از نغماتى مترتب ودر نفائس الفنون[2] آمده است : پرده اطلاق مى‏شود بر یک قسمت از هفت قسمت گام یعنى فواصل محدود سیم بر دسته‏ى ساز، مرادف مقام و بمعنى مطلق آهنگ نیز آمده است، کلمه « پرده»اگر چه یک واژه اصطلاحی است اما به نظر می رسد مولانا معنای دیگری نیز از این کلمه اراده کرده است وآن اینکه « پرده » به معنای دریدن، رسوا کردن و راز کسى بر ملا افکندن، پرده درین ترکیب مرادف حجاب است در زبان عربى. میان نى که آن را از نیستان بریده‏اند با عاشق دور از یار مناسبتى است زیرا هر دو، بدرد مهجورى و دورى گرفتاراند و از دگر سو آهنگ موسیقى خاطرات شنونده را تعبیر و تفسیر مى‏کند و نیز تسلى مى‏بخشد از این رو، نى با عاشق هجران دیده حریف و هم پیشه و یار و غم گسار است و چون موسیقى مهیج است و حالات مختلف درونى را بر مى‏انگیزد بدین جهت مى‏فرماید که نى پرده‏ى راز ما را پاره کرد و راز دل ما را آشکار ساخت. ونیز کسی که جویای معرفت حق است، «نی» پرده ها وحجاب را ازپیش چشم او برمی دارد تا جمال معشوق حقیقی را ببیند.

تریاق: بکسر اول بمعنى پاد زهر (داروى ضد سم) است

دمساز: هم نفس و رفیق موافق.

مشتاق: گرایش دل و هیجان باطن است بدیدار محبوب. چنان که گذشت آواز نى و آهنگ موسیقى گاه غم و حزن را بر مى‏انگیزد و مستمع را بخود فرو مى‏برد و گاه آلام درونى را تسکین مى‏دهد. مولانا بوجه تعجب فرموده است: همچو نى دمساز و مشتاقى که دید.

 ( 7) گو اینکه رازهاى درونیم در ناله‏هاى من نهفته و از آن جدایى ندارد و بگوش همه کس مى‏رسد ولى چشم را آن بینایى و گوش را آن شنوائى نیست که سر نهفته مرا ببیند و بشنود. ( 8) بلى تن و جان بهم پیوسته‏اند و هیچ یک از دیگرى جدا و پنهان نیست ولى دیدن جان براى کسى میسر نیست. ( 9) آرى این نغمه‏هاى غم انگیز نى اگر چه بظاهر از بادى است که در آن مى‏دمند ولى در واقع آتشى است که از عشق سرچشمه گرفته است نابود باد کسى که داراى این آتش جان گداز نباشد. ( 10) عشق بلى عشق. آتش عشق است که بجان نى افتاده و زبانه‏هاى آن بگوش مى‏رسد و جوشش عشق است که مى را بجوش و خروش آورده است. ( 11) نى هم دم کسانیست که از یار خود دور افتاده پرده‏ها و نغمات شور انگیز آن، پرده اسرار ما را دریده غمهاى خفته را بیدار و دردهاى نهفته را آشکار مى‏سازد. ( 12) کسى هم دم و دمسازى مثل نى کجا دیده است که شریک غم و شادى بوده هم زهر هم تریاق باشد و در عین اینکه غم انگیز است مطبوع و دل کش باشد.

آیا اسرار نهفته در درون انسان قابل شناختن است؟ ، مولانا دراین ابیات به این سوال پاسخ می دهد که یقینا اسرار درون انسان را مى‏توان شناخت زیرا اعمال و حرکات خارجى از احوال نفسانى منبعث مى‏شود، لیکن چشم وگوش به عنوان ابزار شناخت باید از نورانیت لازم برخوردار باشد تا آدمی توانایی شناخت اسرار نهانی خود را پیدا کند. بعقیده‏ى مولانا گفتار و عمل انسان، شاهد و گواه کیفیات روحى اوست و ازین راه مى‏توان بضمیر و درون هر کس پى برد، این نکته که یکى از اصول مهم روان شناسى است در مثنوى چندین بار مطرح شده است .بگفته استاد فروزانفر درشرح مثنوی شریف: میان مُدِرک و آن چه ادراک شدنى است باید مناسبتى وجود داشته باشد چنان که هر یک از حواس پنج‏گانه چیزى را که در خور آنهاست ادراک مى‏کنند، فى المثل گوش آواز را و چشم صور و رنگها را و ذائقه چاشنیها را همچنین امور معنوى را مدرکات معنوى ادراک مى‏کنند چنان که خیال صور غیر مادى را و وهم معانى جزئى را و عقل امور کلى را بنا بر این اگر چه راز و سر درون هر کس در عمل و قول جلوه گر است آن را بوسیله‏ى حواس بیرونى ادراک نتوان کرد و طریق شناسایى آن دل پاک و ضمیرى است که از آلایشها مجرد باشد.

مولانا می گوید: بانگ ناى یا سخن انسان کامل، آتش است از آن جهت که از عشق برمى‏خیزد و سوز و گداز مى‏آورد و حیات مردان حق، و وجود سالک را به آتش درد مى‏سوزاند و سبب تصفیه‏ى روح از آلایشها و کدورتها می شود اما آنان که اسیر جنبه‌های مادی زندگی‌اند و آتش عشق دروجودشان شعله ور نیست ، چنین می‌پندارند که صدای نی و سخن انسان کامل، نتیجهْ جریان باد یا نَفَس و به عبارت دیگر، حاصل یک اصطکاک است. مولانا می گوید: نفرین بر کسی که چنین پنداری دارد و آن آتش را ندارد.چنین کسی همان بِِه که در زمره معدومین باشد چرا که دل بى‏عشق و جانِ دور از محبت فسرده و جماد است و بکار نمى‏آید .

آتش عشق و این سوز درون، سرمایهْ زندگی معنوی و سیر به سوی کمال است. عشق، این نی را می‌نوازد و در حقیقت، تمامی تراوش‌های فکری انسان کامل، تعبیری از عشق است؛ زیرا هیچ موجودى نیست که تمامیت و کمال وجود خود را طالب نباشد و محرک اشیا در عالم وجود همین عشق بکمال است همانند مولانا آن‌چه در مثنوی می‌سراید، چیزی جز نغمهْ عشق نیست. آری آتش عشق است که عاشق را به روزگار وصل خویش فرا می‌خواند و موجب جوشش می‌‌می‌شود.

          باده کاندر خنب مى‏جوشد نهان             ز اشتیاق روى تو جوشد چنان‏[3]